فصل :

مصدر ميمى و اسم زمان و اسم مكان در فعل ثلاثى مجرّد از يَفْعَل بر وزن مَفّعَل آيد چون مَشْرَب به معنى : آشاميدن و زمان آشاميدن و مكان آشاميدن و از يَفْعُلُ نيز همچنين آيد چون قَتَلَ يَقْتُلُ مَقْتَل بمعنى : كشتن و زمان كشتن و مكان كشتن.

و در چند كلمه اسم زمان و مكان بر وزن مَفْعِل آيد به كسر عين به خلاف قاعده و قياس چون مطْلِعٌ و مَشْرِقٌ و مَغْرِبٌ و مَسْجِدٌ و مَسْقِطٌ و مَنْبِتٌ و مَفْرِقٌ و مَنْسِكٌ و مَجْزِرٌ و در اين همه فتحه هم جايز است.

و از يَفْعِل مصدر ميمى مَفْعَل آيد به فتح و مكان و زمان بر وزن مَفْعِل آيد به كسر چون مَجْلِس. و از مثال مطلقا (خواه مضمومُ العين و خواه مكسور العين و خواه مفتوح العين) همه بر وزن مَفْعِل آيد به كسر عين چون مَوْعِدٌ و مَوْضِعٌ و مَوْجِلٌ و مَوْسِمٌ و مَيْسِرٌ. و از ناقص مُطلقاً بر وزن مَفْعَل آيد به فتح عين چون مَرْمىٰ و مَرْضىٰ و مَرْخىٰ. و از لفيف مفروق و مقرون و اجوف و مضاعف اسم زمان و مكان و مصدر ميمى بر قياس صحيح است.

و بدانكه مِفْعٰالٌ و مِفْعَلٌ و مِفْعَلَةٌ براى آلت بود چون مِخْيَط و مِفْتٰاح و مِفْرَقَة و فَعْلَة بفتح فاء از ثلاثى مجرّد براى مَرّة بود چون ضَرَبْتُهُ ضَرْبَةً به معنى يكبار زدن است و فِعْلة بكسر فاء براى هيأت و چگونگى فعل بود چون جَلَسْتُ جِلْسَةً كه به معنى يك نوع نشستن است و فُعْلَة به ضمّ فاء براى مقدار بود چون اَكَلْتُ لُقْمَةً و فُعٰالة براى چيزى بود كه از فعل ساقط شود چنانكه كُنٰاسَة و قُلٰامَة.

و بدانكه از فعل ثلاثى مزيد فيه و رباعى مجرد و مزيد فيه ، مصدر ميمى و اسم زمان و اسم مكان بر وزن اسم مفعول آن باب باشد. ***