فصل :

مهموز الفاء صحيح از باب فَعَلَ يَفْعُلُ «الامر : فرمودن». ماضى معلوم : اَمَرَ اَمَرٰا اَمَرُوا تا آخر. مستقبل معلوم : يَأمُرُ الخ ـ چنانكه در صحيح دانسته شد. ماضى مجهول اُمِرَ اُمِرٰا اُمِرُوا تا آخر.

مستقبل مجهول : يُؤْمَرُ يُؤْمَرانِ يُؤْمَرُون تا آخر. امر حاضر : اُومُرْ اُومُرٰا اُومُرُوا تا آخر.اصل اُومُرْ اُءْمُرْ بود دو همزه جمع شده بودند اوّل مضموم و ثانى ساكن همزه ثانى منقلب به واو شد اُومُر شد و اگر همزه اوّل مكسور باشد ثانى منقلب بياء شود ، چنانكه از اَزَرَ يَأزِرُ ، امر حاضر ايزِرْ مى آيد كه اصلش اِئْزِرْ بود و اگر همزه اوّل مفتوح باشد دوّم منقلب به الف شود چنانكه در آمَنَ كه اصلش اَءْمَنَ بود.

مهموز العين صحيح «الزَّءْر : آواز كردن شير در بيشه» زَأرَ يَزْأرُ زَأراً چون مَنَعَ يَمْنَعُ مَنْعاً و زَأَرَ يَزْإِرُ زاْراً چون عَلِمَ يَعْلَمُ عِلْماً.

مهموز اللّام صحيح از باب فَعَلَ يَفْعَلُ «الهَنْاء : گوارا شدن طعام» هَنَاَ يَهْنَاُ هَنْاً چِون مَنَعَ يَمْنَعُ مَنْعاً و هَنَاَ يَهْنِأ چون ضَرَبَ يَضْرِبُ.

مهموز العين مثال از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «اَلْوَءْد : زنده در گور كردن» وَاَدَ يَاِدُ چون وَعَدَ يَعِدُ. مهموز اللّام اجوف از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «المَجِيئ : آمدن». ماضى معلوم جاءَ ، مستقبل معلوم يَجِيئ ، امر حاضر جِئْ ، نهى لا يَجِئْ ، اسم فاعل جاءٍ اسم مفعول مَجِيىءٌ.

مهموز الفاء ناقص از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «اَتىٰ يَأْتى» چون رَمىٰ يَرْمى و در امر حاضر گوئى ايتِ اصلش اِئْتِ بود ، همزه براى كسره ماقبل قلب بياء شد ، ايتِ شد. مهموز العين لفيف مفروق از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «الوَءْى : وعده كردن» وَاٰى یَاى چون وقىٰ يَقى ، امر حاضر إِإِيٰا اُوَ إى إِيٰا إِينَ چون قِ ، اسم فاعل واءٍ ، اسم مفعول مَوْئِىٌّ.

مهموز الفاء لفيف مقرون از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «الأىّ : جاى گرفتن» اَوىٰ يَاْوى چون طَوىٰ يَطْوِى ، امر حاضر ايوِ تا آخر ، اسم فاعل آوٍ اسم مفعول مَاْوِىٌّ.

مهموز الفاء مضاعف هم از باب فَعَلَ يَفْعِلُ حكم مضاعف دارد ، چون «الأَزّ : بند دست از جاى بيرون رفتن» اَزَّ يَاِزُّ چون ضَرَبَ يَضْرِبُ پس حكم مهموز هر باب ، حكم صحيح آن باب دارد.

مضاعف از باب فَعَلَ يَفْعُلُ «المدّ : كشيدن». ماضى معلوم مَدَّ مَدّاٰ مَدُّوا تا آخر. اصل مَدَّ ، مَدَدَ بود ؛ اجتماع دو حرف اصلى در يك كلمه از يك جنس ثقيل بود اوّلى را ساكن كردند و در ثانى ادغام نمودند مَدَّ شد. و در مَدَدْن و مابعد او چون دٰال دوّم ساكن بود به سكون لازم ، ادغام ممكن نبود از اين جهت بر حال خود ماندند. مستقبل معلوم : يَمُدُّ يَمُدّاٰنِ يَمُدُّونَ تا آخر. اصل يَمُدُّ ، يَمْدُدُ بود حركت دٰال اوّل را به ميم دادند و در دال ثانى ادغام نمودند يَمُدُّ شد و در يَمْدُدْنَ و تَمْدُدْنَ ادغام ممكن نبود چنانكه در مَدَدْنَ معلوم شد. ماضى مجهول : مُدَّ مُدّا مُدّوا تا آخر.

مستقبل مجهول : يُمَدَّ يُمَدّانِ يُمَدُّونَ تا آخر ، امر حاضر را در مفرد مذكر چهار وجه جايز است: مُدَّ مُدِّ مُدُّ اُمْدُدْ به فكِّ ادغام ، و در باقى يك وجه چون مُدّاٰ مُدّوُا مُدِّى مُدّاٰ اُمْدُدْنَ و در مفرد امر غايب نيز خواه مذكّر و خواه مؤنّث باشد همين چهار وجه جايز است ، چون لِيَمُدَّ لِيَمُدُّ لِيَمُدِّ لِيَمْدُدْ به فكّ ادغام ، و بر اين قياس است حال نهى چون لٰا يَمُدَّ لٰا يَمُدِّ لٰا يَمُدُّ لٰا يَمْدُدْ و حال جحد چون لَمْ يَمُدَّ لَمْ يَمُدِّ لَمْ يَمُدُّ لَمْ يَمْدُدْ.

مضاعف از سه باب اصول آيد از فَعَلَ يَفْعِلُ «الفَرّ : فِرار كردن». ماضى فَرَّ مستقبل يَفِرُّ واز باب فَعِلَ يَفْعَلُ «اَلْبَرّ : نيكويى كردن» ماضى بَرَّ مستقبل يَبَرُّ و از باب فَعَلَ يَفْعُلُ چنانكه گذشت در مَدَّ يَمُدُّ و در امر حاضر و اَخَوٰاتِ وى از اين دو باب ، سه وجه جايز است زيرا كه ضمّه از براى موافقت عين الفعل مستقبل بود ساقط شد و نون تأكيد ثقيله مُدَّنَّ مُدّاٰنِّ مُدُّنَّ مُدِّنَّ مُدّاٰنِّ اُمْدُدْنٰانِّ خفيفه مُدَّنْ مُدُّنْ مُدِّنْ اسم فاعل : مٰادٌّ مٰادّاٰنِ مٰادُّونَ مٰادَّةٌ مٰادَّتٰانِ مٰادّاٰتٌ ومَوادٌّ ، اسم مفعول مَمْدُودٌ مَمْدُودانِ مَمْدُودونَ تا آخر. ***