فصل :

بدانكه معتلّ الفاء از باب فَعَلَ يَفْعُلُ نيامده است در لغت فصيحه.

مثال واوى از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «الوَعد : وعده كردن». ماضى معلوم : وَعَدَ وَعَدٰا وَعَدُوا تا آخر همچنانكه در صحيح دانسته شد. پس از اين جهت او را مثال گويند كه مثل صحيح است در احتمال حركات ثلاثه.و مستقبل معلوم : يَعِدُ يَعِدٰان يَعِدُونَ تا آخر اصل يَعِدُ يَوْعِدُ بود ، واو واقع شده بود ميانه ياىِ مفتوحه و كسره لازمه ثقيل بود انداختند يَعِدُ شد و با تاء و نون و همزه نيز انداختند براى موافقتِ باب. امر حاضر : عِدْ عِدٰا عِدُوا عِدى عِدا عِدْنَ.

چون نون تأكيد ثقيله درآيد گويى عِدَنَّ عِدٰانِّ عِدُنَّ عِدِنَّ عِدٰانِّ عِدْنٰانِّ و با نون تأكيد خفيفه گويى عِدَنْ عِدُنْ عِدِنْ. امر غايب : لِيَعِدْ لِيَعِدٰا لِيَعِدُوا لِتَعِدْ لِتَعِدا لِيَعِدْنَ و نون تاكيد ثقيله وخفيفه بر قياس گذشته. نهى : لٰا يَعِدْ لٰا يَعِدٰا لٰا يَعِدُوا تا آخر و نون تاكيد ثقيله و خفيفه بر آن وجه است كه دانسته شد. و حال با لَمْ و لَمّا آن چنان است كه در صحيح دانسته شد.و با حروف ناصبه گوئی ان یعد ان یعدا ان یعدوا الخ. ماضی مجهول وُعد وعدا وعدوا تا آخر. مستقبل مجهول یوعد یوعدان یوعدون تا آخر، واو محذوفه بجای خود آمدزیرا که کسره عین زایل شد. اسم فاعل واعد واعدان واعدون تا آخر. اسم مفعول موعود موعودان موعودون تا آخر.

مثال يايى از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «اَلْمَيْسِر : قِمٰار باختن». ماضى معلوم يَسَرَ يَسَرٰا يَسَرُوا تا آخر. مستقبل معلوم : ييْسِرُ يَيْسِرٰانِ يَيْسِرُونَ تا آخر.

امر حاضر : ايسِر ايسِرٰا ايسِرُوا ايسِرى ايسِرٰا ايسِرْنَ نون تاكيد ثقيله ايسِرَنَّ ايسِرٰانِّ ايسِرُنَّ ايسِرِنَّ ايسِرٰانِّ ايسِرْنٰانِّ نون تاكيد خفيفه ايسِرَنْ ايسِرُنْ ايسِرِنْ. امر غايب : لِيَيْسِر ليَيْسِرا ليَيْسِرُوا تا آخر. ونون تاكيد ثقيله وخفيفه بر قياس صحيح بود.

وچون ماضى مجهول بنا كنى گويى : يُسِرَ بِهذٰا يُسِرَ بِهٰذَيْنِ يُسِرَ بِهٰؤُلٰاءِ يُسِرَ بهٰاتٰا يُسِرَ بِهٰاتَيْنِ يُسِرَ بِهٰؤُلٰاءِ يُسِرَ بِكَ يُسِرَ بِكُمٰا يُسِرَ بِكُمْ يُسِرَ بكِ يُسِرَ بِكُمٰا يُسِرَ بِكُنَّ يُسِرَ بى يُسِرَ بِنٰا. و چون مضارع مجهول بنا كنى گويى : يُوسَرُ بِهٰذٰا يُوسَرُ بِهٰذَيْنِ يُوسَرُ بِهٰؤُلٰاءِ تا آخر. در فعل مضارع مجهول ياء منقلب گردد به واو به مناسبت ضمّه ما قبل. و اسم فاعل : ياسِرٌ ياسِرٰانِ ياسِرُونَ ياسِرَةٌ ياسِرَتٰانِ يٰاسِراتٌ و يَوٰاسِرُ. و اسم مفعول : مَيْسُورٌ بِهِ مَيْسُورٌ بِهِمٰا مَيْسُورٌ بِهِمْ مَيْسُورٌ بِهٰا مَيْسُورٌ بِهِمٰا مَيْسُورٌ بِهِنّ.

مثال واوى از باب فَعِلَ يَفْعَلُ «الوَجَلْ : ترسيدن». معلوم آن : وَجِلَ يَوْجَلُ. امر : ايجَلْ ايجَلٰا ايجَلوا تا آخر. فهو وٰاجِلٌ [ اسم فاعل ] و ذاٰكَ مَوْجُولٌ [ اسم مفعول ] تا آخر. نهى : لا يَوْجَلْ لٰا يَوْجَلٰا لٰا يَوْجَلُوا تا آخر.

مثال واوى از باب فَعَلَ يَفْعَلُ «الوَضْع : نهادن». ماضى معلوم : وَضَعَ ، مستقبل معلوم : يَضَعُ فهو وٰاضِعٌ [ اسم فاعل ] و ذاك مَوْضُوعٌ [ اسم مفعول ] لام امر : لِيَضَعْ ، امر حاضر : ضَعْ ، نهى : لا يَضَعْ مستقبل مجهول : يُوضَعُ. اصل يَضَعُ يَوْضِعُ بود واو را انداختند ـ چنانكه در يَعِدُ ـ پس كسره عين الفعل را به فتحه بدل كردند به جهت تثاقل حرف حلق.

مثال واوى از باب فَعِلَ يَفْعِلُ «الْوَرَم : آماس كردن». ماضى معلوم : وَرِمَ وَرِمٰا وَرِمُوا تا آخر. مستقبل معلوم : يَرِمُ مجهول آن وُرِمَ يُورَمُ تا آخر فهو وٰارِمٌ [ اسم فاعل ] و ذاك مَوْرُومٌ [ اسم مفعول ] امر حاضر : رِمْ رِمٰا رِمُوا چون عِدْ امر غايب : لِيَرِمْ چون لِيَعِدْ.

مثال واوى از باب فَعُلَ يَفْعُلُ «الوَسْم : داغ نهادن». ماضى معلوم وَسُمَ مستقبل معلوم يَوْسُمُ مجهولان آن وُسِمَ يُوسَمُ امر حاضر اوُسُمْ فهو وٰاسِمٌ [ اسم فاعل ] و ذاك مَوْسُومٌ [ اسم مفعول ].

اجوف وٰاوى از باب فَعَلَ يَفْعُلُ «القَوْل : گفتن». ماضى معلوم قَالَ قٰالٰا قٰالُوا قٰالَتْ قٰالَتٰا قُلْنَ تا آخر. اصل قٰالَ قَوَلَ بود ، واوِ حرفِ علّه متحرِّك ماقبل مفتوح را قلب به الف كردند ، قٰالَ شد. و همچنين است حال تا قُلْنَ. امّا قُلْنَ در اصل قَوَلْنَ بود چون واو منقلب به الف شد و الف به التقاىِ ساكنين بيفتاد قَلْنَ شد فتحه قاف را بدل كردند به ضمّه تا دلالت كند بر آنكه عين الفعل كه از اين جا افتاده است واو بوده نه ياء و همچنين است حال تا آخر.

مستقبل معلوم يَقُولُ يَقُولٰان يَقُولُونَ تا آخر. يَقُولُ در اصل يَقْوُلُ بود ضمّه بر واو ثقيل بود. به ماقبل دادند يَقُولُ شد و در يَقُلْنَ و تَقُلْنَ واو بالتقاىِ ساكنين بيفتاد ـ چنانكه در ماضى دانسته شد.

امر حاضر قُلْ قُولٰا قُولُوا قُولى قُولٰا قُلْنَ. اصل قُلْ اُقْوُلْ بود مأخوذ است از تَقْوُلُ چون تاء را انداختند ما بعد آن ساكن بود همزه مضمومه به متابعت عين در اوّلش درآوردند و آخرش را وقف كردند اُقْوُلْ شد ، ضمّه بر واو ثقيل بود نقل كردند به ماقبلش پس واو بالتقاىِ ساكنين افتاد اُقُلْ شد با وجود حركت قاف ، از همزه مستغنى شدند ، همزه را نيز انداختند قُلْ شد. وتو را رسد كه گويى قُلْ مأخوذ است از تَقُولُ چون تاء را انداختند لام الفعل به وقفى ساكن گشت و واو به التقاىِ ساكنين بيفتاد قُلْ شد.

امر غايب لِيَقُلْ لِيَقوُلٰا لِيَقوُلُوا تا آخر ، نهى لٰا يَقُلْ لٰا يَقُولٰا لٰا يَقوُلُوا تا آخر ، نون تاكيد ثقيله در امر حاضر قُولَنَّ قُولٰانِّ قُولُنَّ قُولِنَّ قُولٰانِّ قُلْنٰانِّ ، و نون تاكيد خفيفه قوُلَنْ قُولُنْ قُولِنْ ودر امر غائب لِيَقُولَنَّ لِيَقُولٰانِّ لِيَقُولُنَّ تا آخر.

نهى لٰا يَقُولَنَّ الخ و در قُولَنَّ و لِيَقُولَنَّ و لٰا يَقُولَنَّ واو باز پس آمد زيرا كه التقاىِ ساكنين زايل شد. مجهول ماضى قيلَ قيلٰا قيلُوا قيلَتْ قيلَتٰا قُلْنَ قيلَ در اصل قُوِلَ بود ، كسره بر واو ثقيل بود به ما قبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل واو منقلب شد به ياء ، قيل شد و همچنين است تا قُلْنَ.و در قُلْنَ تا آخر ، واو به التقاىِ ساكنين بيفتاد و ضمّه اصلى قاف باز پس آمد تا دلالت كند بر اينكه عين الفعل كه افتاده است واو بوده نه ياء و صورت معلوم و مجهول و امر در جمع مؤنث يكسان شد و در تقدير مختلف ، اصل قُلْنَ معلوم قَوَلْنَ و اصل قُلْنَ مجهول قُوِلْنَ و اصل قُلْنَ امر اُقْوُلْنَ است. مستقبل مجهول يُقٰالُ يُقٰالٰانِ يُقٰالُونَ تا آخر. اصل يُقٰالُ يُقْوَلُ بود واو حرف علّه متحرك ماقبلش حرف صحيح و ساكن فتحه واو را به ماقبل دادند واو در موضع حركت بود ماقبلش مفتوح قلب به الف كردند يُقٰال شد و همچنين است حال ديگر الفاظ. و در يُقَلْنَ و تُقَلْنَ الف به التقاىِ ساكنين افتاد. امر غايب مجهول لِيُقَلْ لِيُقٰالٰا لِيُقٰالُوا تا آخر. نهى مجهول لٰا يُقَلْ لٰا يُقٰالٰا لٰا يُقٰالُوا تا آخر.

اسم فاعل قائلٌ قٰائلٰانِ قٰائلُونَ تا آخر. قائل اصلش قٰاوِلٌ بود واو واقع شده بود بعد از الف زائده منقلب شد به همزه ، قائلٌ شد.

اسم مفعول مَقُولٌ مَقُولٰانِ مَقُولُون مَقُولَةٌ مَقُولَتٰانِ مَقُولٰاتٌ و مَقٰائِلُ اصل مَقُولٌ مَقْوُولٌ بود ضمّه بر واو ثقيل بود به ما قبل دادند يك واو به التقاىِ ساكنين بيفتاد نزد بعضى واو اصلى بيفتاد مَقُولٌ شد بر وزن مَفُولٌ و نزد بعضى واو زايد افتاد مَقُوْلٌ شد بر وزن مَفُعْلٌ.

اجوف يايى از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «البَيْع : خريدن و فروختن».

ماضى معلوم : بٰاعَ بٰاعٰا باعُوا بٰاعَتْ بٰاعَتٰا بِعْن تا آخر. اصل بٰاعَ بَيَعَ بود ، ياء حرف علّه متحرك ماقبل مفتوح قلب به الف كردند بٰاع شد ، و همچنين است حال تا بِعْنَ. و در بِعْنَ تا آخر ، الف به التقاىِ ساكنين بيفتاد فتحه باء را بدل كردند به كسره تا دلالت كند بر اينكه عين الفعل كه افتاده است ياء بوده است نه واو. مستقبل معلوم : يَبيعُ يَبِيعٰانِ يَبيعُونَ تا آخر اصل يَبيعُ يَبْيِعُ بود كسره بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند يَبيعُ شد و در يَبِعْنَ و تَبِعْنَ ياء به التقاىِ ساكنين بيفتاد. و در امر حاضرگويى : بِعْ بِيعٰا بِيعُوا تا آخر بر آن قياس است كه در قل گفته شد. نون تأكيد ثقيله بِيعَنَّ بِيعٰانِّ بِيعُنِّ بيعِنَّ بيعٰانِّ بِعْنٰانِّ نون تأكيد خفيفه بيعَنْ بيعُنْ بيعِنْ. امر غائب : لِيَبعْ لِيَبيعٰا لِيَبِيعُوا لِتَبِعْ لِتَبِيعٰا لِيَبِعْنَ لِاَبِعْ لِنَبعْ. نون تأكيد ثقيله لِيَبيعَنَّ لِيَبيعٰانِّ لِيَبيعُنَّ تا آخر. نون تأكيد خفيفه لِيَبيعَنْ لِيَبيعُنْ لِيَبيعِنْ. نهى : لٰا يَبعْ لٰا يَبيعٰا لٰا يَبيعُوا تا آخر نون تأكيد ثقيله لٰا يَبيعَنَّ تا آخر. ماضى مجهول : بيعَ بيعٰا بيعُوا بيعت بيعَتٰا بِعْنَ تا آخر.اصل بيعَ بُيِعَ بود كسره بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل بيعَ شد و در بِعْنَ تا آخر ياء به التقاىِ ساكنين بيفتاد و صورت معلوم و مجهول و امر يكسان بود و در اصل مختلف ، اصل بِعْنَ معلوم بَيَعْنَ و اصل بِعْنَ مجهول بُيِعْنَ و اصل بِعْنَ امر اِبْيِعْنَ بوده است. مستقبل مجهول : يُبٰاعُ يُبٰاعٰانِ يُبٰاعُونَ تا آخر ، و در يُبَعْنَ و تُبَعْنَ الف به التقاىِ ساكنين بيفتاد بر قياس يُقال.

اجوف وٰاوى از باب فَعِلَ يَفْعَلُ «الخَوْف : ترسيدن». ماضى معلوم : خٰافَ خٰافٰا خٰافُوا خٰافَتْ خٰافَتٰا خِفْنَ تا آخر. اصل خٰاف خَوِفَ بود واو حرف علّه متحرك ماقبلش مفتوح قلب به الف كردند خٰافَ شد و همچنين است حال تا خِفْنَ. و اصل خِفْنَ خَوِفْنَ بود كسره بر واو ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل واو به التقاىِ ساكنين بيفتاد خِفْنَ شد و در اين موضع بناء باب را رعايت كردند كه اصلش فَعِلَ است نه دلالت بر محذوف چنانكه در قُلْنَ كردند.

مستقبل معلوم : يَخٰافُ يَخٰافٰانِ يَخٰافُونَ تا آخر. اصل يَخٰافُ يَخْوَفُ بود واو حرف علّه متحرك ، ما قبلش حرف صحيح و ساكن ، فتحه واو را به ماقبل دادند واو در موضع حركتِ ماقبل مفتوح را قلب به الف كردند يَخٰافُ شد.

ماضى مجهول : خِيفَ مِنْهُ خِيفَ مِنْهُمٰا خِيفَ مِنْهُمْ خِيفَ مِنْهٰا خِيفَ مِنْهُمٰا خِيفَ مِنْهُنَّ خِيفَ مِنْكَ خِيفَ مِنْكُمٰا خيفَ مِنْكُمْ خيفَ مِنْكِ خيفَ مِنْكُمٰا خيفَ مِنْكُنَّ خيفَ مِنّى خيف مِنّا. اصل خيفَ خُوِفَ بود كسره بر واو ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل ، واو را به مناسبت كسره ماقبل ، قلب به ياء كردند خيف شد.

مستقبل مجهول : يُخٰافُ مِنْهُ تا آخر. امر حاضر : خَفْ خٰافٰا خٰافُوا خٰافِى خٰافٰا خَفْنَ. امر غايب : لِيَخَفْ نهى : لٰا يَخَفْ. نون تأكيد ثقيله و خفيفه بر آن قياس بُوَد كه گذشت.

بدانكه اجوف از اين سه باب اصول آمده است واسم فاعل از بٰاعَ يَبيعُ بٰائعٌ ، بٰائعٰانِ بٰائعُونَ تا آخر به طريق قائِلٌ. اسم مفعول : مَبيعٌ مَبيعٰانِ مَبيعُونَ تا آخر.اصل مَبيعٌ مَبْيوُعٌ بود ضمّه بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند پيش بعضى ياء افتاد مَبُوع شد واو را قلب به ياء كردند و ماقبل ياء را مكسور كردند تا مشتبه نشود به اجوف واوى پس مَبيعٌ شد بر وزن مفيل و پيش بعضى واو زايد افتاد ضمّه باء را بدل به كسره كردند مَبِيعٌ شد بر وزن مَفِعْلٌ.

اسم فاعل از خٰافَ يَخٰافُ خٰائفٌ خائفٰانِ خٰائفُونَ خٰائفَةٌ خٰائفَتٰانِ خٰائفٰاتٌ و خَوٰائِفُ اعلالش به طريق اعلال قائل است اسم مفعول مَخُوفٌ تا آخر بر قياس مَقُولٌ.

ناقص وٰاوى از باب فَعَلَ يَفْعُلُ «الدُّعٰاء و الدَّعْوَة : خواندن». ماضى معلوم دَعٰا دَعَوٰا دَعَوْا دَعَتْ دَعَتٰا دَعَوْنَ تا آخر. اصل دَعٰا ، دَعَوَ بود واو حرف علّه متحرّك ماقبل مفتوح را قلب به الف كردند دَعٰا شد. اصل دَعَوْا ، دَعَوُوا بود واو حرف علّه متحرك ماقبل مفتوح را قلب به الف كردند و الف به التقاىِ ساكنين بيفتاد دَعَوْا شد بر وزن فَعَوْا ، و اصل دَعَتْ ، دَعَوَتْ بود چون واو منقلب به الف شد و الف به التقاىِ ساكنين بيفتاد دَعَتْ شد بر وزن فَعَتْ. و اصل دَعَتٰا ، دَعَوَتٰا بود واو منقلب به الف شد و الف به التقاء ساكنين بيفتاد دَعَتٰا شد ، زيرا كه حركت تاء ، اصلى نيست كه در واحد ساكن بوده. و دَعَوْنَ بر اصل خود است بر وزن فَعَلْنَ و هم چنين باقِى الفاظ تا آخر بر اصل خودند.

مستقبل معلوم يَدْعُو يَدْعُوانِ يَدْعُونَ تا آخر.اصل يَدعُو ، يَدْعُوُ بود ضمّه بر واو ثقيل بود انداختند ، يدعو شد و همچنين است حال تَدْعوُ و اَدْعُو ونَدعُو. و اصل يَدْعُونَ (جمع مذكّر) يَدْعُوُونَ بود ضمّه بر واو ثقيل بود انداختند واو كه لام الفعل بود به التقاىِ ساكنين بيفتاد يَدعُونَ شد بر وزن يَفْعُونَ. و يَدْعوُنَ جمع مؤنث بر حال خود است بر وزن يَفْعُلْنَ. و تَدْعينَ (واحده مخاطبه مؤنّث) در اصل تَدْعُوينَ بود ، كسره بر واو ثقيل بود به ماقبل دادند ، بعد از سلب حركت ماقبل ، واو به التقاىِ ساكنين بيفتاد تَدْعِينَ شد بر وزن تَفْعِينَ.و چون حروف ناصبه درآيد گويى لَنْ يَدْعُوَ لَنْ يَدْعُوٰا لَنْ يَدْعُوا تا آخر ، و نونهايى كه عوض رفعند در پنج لفظ بيفتند به نصبى ، و نون ضمير بر حال خود باقى مى ماند.و چون حروف جازمه درآيد گويى لَمْ يَدْعُ لَمْ يَدْعُوٰا لَمْ يَدْعُوا تا آخر. واو در پنج لفظ بيفتد به جزمى ، و نون ضمير بر حال خود باقى باشد و نونهاى عوض رفع به جزمى بيفتند. امر حاضر اُدْعُ اُدْعُوٰا اُدْعُوا تا آخر. نون تأكيد ثقيله اُدْعُوَنَّ اُدْعُوٰانِّ اُدْعُنَّ اُدْعِنَّ اُدْعُوٰانِّ اُدْعُوْنٰانِّ. نون تأكيد خفيفه اُدْعُوَنْ اُدْعُنْ اُدْعِنْ.

ماضى مجهول : دُعِىَ دُعِيٰا دُعُوا تا اخر. اصل دُعِىَ ، دُعِوَ بود واو براى كسره ماقبل ، قلب بياء شد دُعِىَ شد. و همچنين است اصل دُعِيٰا ، دُعِوٰا بود واو منقلب شد بياء دُعِيٰا شد ، و دُعُوا در اصل دُعِوُوا بود واو براى كسره ماقبل قلب بيا شد دُعِيوُا شد ضمّه بر يا ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل ، ياء به التقاىِ ساكنين افتاد ، دُعُوا شد بر وزن فُعُوا. مستقبل مجهول : يُدْعىٰ يُدْعَيٰانِ يُدْعَوْنَ تُدْعىٰ تُدْعَيٰانِ يُدْعَيْنَ تا آخر. اصل يُدْعىٰ يُدْعَوُ بود واو در مرتبه چهارم بود ما قبلش مضموم نبود قلب بياء شد ياء متحرك ماقبل مفتوح را قبل به الف كردند يُدْعىٰ شد. و همچنين است حال تُدْعىٰ و اُدعىٰ و نُدْعىٰ و يُدْعَيٰانِ و تُدْعَيٰان ، در اصل يُدْعَوٰانِ و تُدْعَوٰانِ بودند واو در مرتبه چهارم بود ، ماقبل وى ضمّه نبود قلب بياء شد يُدْعَيٰانِ و تُدْعَيٰانِ شد. و يُدْعَوْنَ و تُدْعَوْنَ در اصل يُدْعَوُون و تُدْعَوُونَ بود واو در مرتبه چهارم بود ماقبلش ضمّه نبود قلب بياء شد يُدْعَيُونَ و تُدْعَيُونَ شد ، ياىِ لام الفعل منقلب به الف شد و به التقاىِ ساكنين بيفتاد يُدْعَوْنَ و تُدْعَوْنَ شد بر وزن يُفْعَوْنَ و تُفْعَوْنَ. و يُدْعَيْنَ و تُدْعَيْنَ جمع مؤنّث در اصل يُدْعَوْنَ و تُدْعَوْنَ بودند واو در مرتبه چهارم بود ماقبلش ضمّه نبود قلب بياء شد يُدْعَيْنَ تُدْعَيْنَ شد بر وزن يُفْعَلْنَ و تُفْعَلْنَ. و تُدْعَيْنَ (واحده مخاطبه مؤنّث) در اصل تُدْعَوِينَ بود واو در مرتبه چهارم بود ، ماقبلش ضمّه نبود قلب بياء شد ياىِ متحرِّك ماقبل مفتوح را قلب به الف كردند تُدْعٰايْنَ شد الف به التقاء ساكنين بيفتاد تُدْعَيْنَ شد بر وزن تُفْعَيْنَ. اسم فاعل : دٰاعٍ دٰاعِيَانِ دٰاعُونَ دُعٰاةٌ و دُعّاءٌ و دُعًّى دٰاعِيَةٌ دٰاعِيَتٰانِ دٰاعِيٰاتٌ ودَوٰاعٍ.اصل دٰاعٍ دٰاعِوٌ بود واو در مرتبه چهارم بود ماقبلش ضمّه نبود قلب بياء شد دٰاعِىٌ شد ضمّه بر ياء ثقيل بود بيفتاد. پس التقاىِ ساكنين شد ميانه ياء وتنوين ياء نيز به التقاىِ ساكنين بيفتاد داعٍ شد بر وزن فاعٍ چون الف و لام درآوردند ياء باقى ماند و تنوين بيفتاد مانند الدّاعى. و دٰاعِيانِ در اصل دٰاعوٰان بود ، واو در مرتبه چهارم بود ماقبل وى ضمّه نبود قلب بياء شد دٰاعيٰانِ شد اصل دٰاعُونَ دٰاعِوُونَ بود واو منقلب بياء شد دٰاعِيُونَ شد ضمّه بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل ، ياء به التقاىِ ساكنين بيفتاد دٰاعُونَ شد بر وزن فٰاعُونَ.دٰاعِيَةٌ در اصل داعِوَة بود ، واو در مرتبه چهارم بود ماقبلش ضمه نبود قلب به ياء شد دٰاعِيَة شد و همچنين است حال تا آخر.

اسم مفعول مَدْعُوٌّ مَدْعُوّانِ مَدْعُوّونَ مَدْعُوَّةٌ مَدْعُوَّتانِ مَدْعُوّاتٌ و مَداعٍ.

ناقص يايى از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «الرَّمْى : تير انداختن و دشنام دادن».

ماضى معلوم : رَمىٰ رَمَيٰا رَمَوْا رَمَتْ رَمَتٰا رَمَيْنَ تا آخر. رَمىٰ در اصل رَمَىَ بود ياء حرف علّه متحرك ماقبلش مفتوح را قلب به الف كردند ، رَمىٰ شد بر قِيٰاس دَعىٰ. ماضى مجهول : رُمِىَ رُميٰا رُمُوا تا آخر. مستقبل معلوم يَرْمِى يَرْمِيٰانِ يَرْمُونَ تَرْمِى تَرْميٰان يَرْمِينَ تا آخر. واحده مؤنّث مخاطبه و جمع وى در صورت ، يكسان بود و لكن جمع بر اصل خود است بر وزن تَفْعِلْنَ و واحده مؤنّث در اصل ترمِيينَ بود ، كسره بر ياء ثقيل بود حذف كردند ، پس يايى كه لام الفعل بود به التقاى ساكنين افتاد تَرْمِينَ شد بر وزن تَفْعِينَ. چون ناصبه درآيد گويى لَنْ يَرْمِىَ لَنْ يَرْمِيٰا لَنْ يَرْمُوا تا آخر. و چون جازمه درآيد گويى لَمْ يَرْمِ لَمْ يَرْميٰا لَمْ يَرْمُوا تا آخر. ياء به جزمى بيفتد مثل لَمْ يَدْعُ كه واو بيفتاد. امر حاضر : اِرْمِ اِرْميٰا اِرْمُوا اِرْمى اِرْميٰا اِرْمينَ. نون تأكيد ثقيله : اِرْمِيَنَّ اِرْميٰانِّ اِرْمُنَّ اِرْمِنَّ اِرْميٰانِّ اِرْمينٰانِّ نون تأكيد خفيفه : اِرْمِيَنْ اِرْمُنْ اِرْمِنْ. مستقبل مجهول يُرمىٰ يُرْمَيٰان يُرْمَوْنَ بر قياس يُدْعىٰ اسم فاعل رٰامٍ رٰامِيٰانِ رٰامُونَ رُماةٌ و رُمّاءٌ و رُمّىً رٰامِيةٌ رٰامِيَتٰانِ رٰامِيٰاتٌ و رَوٰامٍ. اسم مفعول مَرْمِىٌّ مَرْمِيّانِ مَرْمِيُّونَ تا آخر.مَرْمِىٌّ در اصل مَرْمُوىٌ بود بر وزن مفعول ، واو ويٰاء در يك كلمه جمع شده بودند سابقِ ايشان ساكن بود ، واو را قلب بيٰاء كردند و يٰاء را بر يٰاء ادغام نمودند ، مَرْمُىٌّ شد ضمّه ميم را براى مناسبت يٰاء بدل بكسره كردند مَرْمِىٌّ شد. و همچنين در بٰاقِى الفاظ.

ناقص واوى از باب فَعِل يَفعَلُ «الرِّضا والرّضوان : خوشنود شدن». ماضى معلوم رَضِىَ رَضِيٰا رَضُوا تا آخر. اصل رَضِىَ رَضِوَ بود واو در طرف بود ماقبل مكسور قلب بياء شد رَضِىَ شد. رَضُوا در اصل رَضِيُوا بود ، ضمّه بر ياء ثقيل بود به ماقبل دادند بعد از سلب حركت ماقبل ، ياء به التقاىِ ساكنين بيفتاد رَضُوا شد بر وزن فَعُوا. ماضى مجهول : رُضِىَ رُضِيٰا رُضُوا بر قياس رُمِىَ. مستقبل معلوم : يَرْضىٰ يَرْضَيٰانِ يَرْضَوْنَ تا آخر. واحده مؤنّث مخاطبه با جمع مؤنّث مخاطبه ، اينجا نيز در صورت موافقند و در تقدير مخالف ، زيرا كه تَرْضَيْنَ جمع ، بر وزن تَفْعَلْنَ است و تَرْضَيْنَ واحده ، در اصل تَرْضَيِينَ بوده است بر وزن تَفْعَلِينَ ، ياء متحرّك ماقبل مفتوح را قلب به الف كردند التقاىِ ساكنين شد ميانه الف وياء ، الف به التقاىِ ساكنين بيفتاد تَرْضَيْنَ شد بر وزن تَفْعَيْنَ. مستقبل مجهول : يُرْضىٰ يُرْضَيٰانِ يُرْضَوْنَ تا آخر.

ناقص يايى از باب فَعِلَ يَفْعَلُ «الخَشْيَة و الخَشْى : ترسيدن». ماضى معلوم : خَشِىَ خَشِيٰا خَشُوا تا آخر. مستقبل معلوم : يَخْشىٰ يَخْشَيٰانِ يَخْشوْنَ تا آخر ، همچون رَضِىَ يَرْضىٰ.

ناقص واوى از فَعُلَ يَفْعُلُ «الرِّخْوَة : سُست شدن». ماضى معلوم : رَخُوَ رَخُوا رَخُوا تا آخر. مستقبل معلوم : يَرْخُو يَرْخُوانِ يَرْخُونَ تا آخر. ماضى مجهول : رُخِىَ رُخيٰا رُخُوا تا آخر. مستقبل مجهول : يُرْخَىٰ يُرْخَيٰانِ يُرْخَونَ. ناقص يايى از باب فَعَلَ يَفْعَلُ «الرَّعْى : چريدن و چرانيدن». ماضى معلوم : رَعىٰ رَعَيٰا رَعَوْا تا آخر. مستقبل معلوم : يَرْعىٰ يَرْعَيٰانِ يَرْعَوْنَ تا آخر. امر حاضر : از رَضِىَ يَرْضىٰ اِرْضَ اِرضَيٰا اِرْضَوا تا آخر و بر همين قياس است اِخْشَ و اِرْعَ. وامر حاضر از رَخُوَ يَرْخُو ، اُرْخُ اُرْخُوٰا اُرْخُوا تا آخر. اسم فاعل : رٰاض و خاشٍ و رٰاعٍ ورٰاخٍ. اسم مفعول : مَرْضِىٌّ مَرْخُوٌّ و مَخْشِىٌّ و مَرْعِىٌّ. ناقص از باب فَعِلُ يَفْعِلُ نيامده است.

بدانكه لفيف مفروق از سه باب آمده : اوّل از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «الوَقْى : نگاه داشتن». ماضى معلوم وَقىٰ وَقَيٰا وَقَوْا تا آخر ، بر قياس رَمَىٰ. ماضى مجهول : وُقِىَ بر قياس رُمِىَ. مستقبل معلوم : يَقى يَقيٰانِ يَقُونَ تا آخر. اصل يَقى يَوْقِىُ بود ، واو افتاد ـ چنانكه در يَعِدُ گفته شد ـ پس حكم واوىِ وى ، حكم مثال است و حكم يايى وى ، حكم يايى ناقص است. و چون حروف ناصبه درآيد گويى لَنْ يَقِىَ لَنْ يَقِيٰا لَنْ يَقوُا تا آخر و چون جازمه درآيد گويى لَمْ يَقِ لَمْ يَقِيٰا لَمْ يَقُوا تا آخر. اسم فاعل : وٰاقٍ وٰاقيٰانٍ وٰاقوُنَ تا آخر. اسم مفعول : مَوْقِىٌّ مَوْقيّانِ مَوْقيُّونَ تا آخر. امر حاضر : قِ قيٰا قوُا قِى قِيٰا قِينَ. نون تأكيد ثقيله قِيَنَّ قِيٰانِّ قُنَّ قِنَّ قِيٰانِّ قينٰانِّ ، نون تأكيد خفيفه قِيَنْ قُنْ قِنْ.

دوّم از باب فَعِلَ يَفْعَلُ «الوَجْى : سوده شدن سُم ستور». ماضى معلوم : وَجِىَ وَجِيٰا وَجُوا تا آخر ، بر قياس رَضِىَ. ماضى مجهول : وُجِىَ تا آخر. مستقبل معلوم : يَوْجىٰ يَوْجَيٰانِ يَوْجَوْنَ تا آخر ، مجهول يُوجىٰ بر قياس يُرضىٰ. امر حاضر : اِيجَ چون اِرْضَ ، نون تأكيد ثقيله اِيجَيَنَّ چون اِرْضَيَنَّ ، نون خفيفه ايجَيَنْ ايجَوُنْ ايجَيِن ، اسم فاعل واجٍ چون رامٍ ، اسم مفعول مَوْجِىٌّ چون مَرْمِىٌّ.

سيّم از باب فَعِلَ يَفْعِلُ «الوَلْى : دوست داشتن و نزديك شدن». ماضى معلوم : وَلِىَ وَلِيٰا وَلُوْا تا آخر ، چون رَضِىَ. مستقبل معلوم : يلى چون يَقى ، مجهولان وُلِىَ يوُلىٰ. امر حاضر : لِ لِيٰا لُوا تا آخر. نون ثقيله لِيَنَّ لِيٰانِّ لُنَّ تا آخر ، خفيفه لِيَنْ لُنْ لِنْ. اسم فاعل وٰالٍ ، اسم مفعول مَوْلِىٌّ چون مُوْقِىٌّ.

لفيف مقرون از دو باب آمده است: اوّل از باب فَعِلَ يَفْعَلُ «الطّى : در نَوَرْ ديدن». ماضى معلوم : طَوِىَ طَوِيٰا طَووُا تا آخر چون رَضِىَ. مستقبل معلوم : يَطْوىٰ چون يَرْضى ، مجهولٰان طُوِىَ يُطوٰى. امر حاضر : اِطْوَ اِطْوَيٰا اِطْوَوْا اِطْوَىْ اِطْوَيٰا اِطْوَيْنَ. نون تأكيد ثقيله و خفيفه در اينجا بر آن قياس است كه در «ارْض» گذشت. اسم فاعل طٰاوٍ طٰاويٰان طٰاوُونَ تا آخر ، اسم مفعول مَطْوِىٌّ چون مَرْمِىٌّ.

دوّم از باب فَعَلَ يَفْعِلُ «الشَىّ : بريان كردن». ماضى معلوم : شَوىٰ چون رَمىٰ. مستقبل معلوم : يَشْوِى چون يَرْمى. ماضى مجهول شُوِىَ ، مستقبل مجهول : يشوى ، امر حاضر اِشْوِ. اسم فاعل شاوٍ ، اسم مفعول مَشْوِىٌّ. ***